Przejazdy bramne wielu warszawskich kamienic z początku XX w. zdobiły kafle. Często ozdobne utrzymane w różnej stylistyce. Niewiele dziś o nich wiemy.
Z glazurą we wnętrzach i na ścianach przejazdów bramnych warszawskich kamienic jest jak z secesją w naszym mieście. Wiemy, że istniała, ale przetrwało jej niewiele. Przepadły bezpowrotnie i o istnieniu większości z nich nigdy się nie dowiemy.
Okładziny ceramiczne we wnętrzach przejazdów bramnych nie były w Warszawie może czymś powszechnym, ale w ciągu kilku lat przed rokiem 1914 stosowano je stosunkowo często. I to zarówno w budynkach wznoszonych w wielkomiejskim city koło placu Wareckiego (dziś Powstańców Warszawy) i w intensywnie zabudowywanej południowej dzielnicy miasta – jak też w dzielnicach przedmiejskich, takich jak Praga. Zresztą przykłady takich okładzin zachowane przy Żelaznej 66 czy w domach przy Targowej i Brzeskiej przekonują, że ceramiczne okładziny ścian zdobiły też bramy kamienic Dzielnicy Północnej. Niestety nie ocalały żadne ich projekty, opisy ani zdjęcia.
Dzielnicę Północną całkowicie zburzyli Niemcy po upadku powstania w getcie w latach 1943-1944. Za to znaczna część dekorowanych ceramiką bram w innych dzielnicach miasta przestała istnieć już po wojnie. Kamienice sprzed 1914 r. rozbierano jeszcze w drugiej połowie lat 70. XX w. Na szczęście obecnie bramy są zamykane, a niektóre wspólnoty porywają się na remonty przejazdów. Czasem częściowo je odtwarzają. Tak stało się na przykład przy Lwowskiej 3.
– Remontując bramę uzupełnialiśmy kafle. To remont odtworzeniowy. Chcieliśmy, by kafle miały delikatnie spękaną glazurę, sprawiając wrażenie stuletnich – opowiada Aldona Bogdaniuk ze wspólnoty kamienicy przy Lwowskiej 3.
Remont przejazdu bramnego kamienicy można uznać za wzorowy. Budynek powstał w 1911 dla Salomona Peretza, a zaprojektowała go spółka Henryk Stifelman i Stanisław Weiss. Kamienica sąsiaduje podwórkiem z bardzo podobnym budynkiem zaprojektowanym przez tych samych architektów przy Noakowskiego 4. Dom przy Noakowskiego 4 po wojnie pozbawiony jednak został wystroju. I tu w przejeździe bramnym zobaczymy kafle. Mają ciekawy geometryczny wzór i ostrą kolorystykę. Częściowo zniszczone, w trakcie jednego z remontów sprzed lat zostały uzupełnione w prymitywny sposób za pomocą pomalowanego gipsu.
Gdzie indziej w niegdyś secesyjnej kamienicy przy Poznańskiej 16 wyremontowanej przez dewelopera „Fenix Group” założono nowe kafle wzorowane na secesyjnych wzorach. Nigdy tu wcześniej nie istniejące w tej formie. Przed kilku laty właściciele firmy opowiadali mi, że do wykańczania remontowanych przez siebie kamienic wykorzystują też autentyczne piece, terakotę i glazurę kupowane z budynków rozbieranych we Francji czy w Belgii.
Spośród ocalałych kafli zdobiących przejazdy bramne warszawskich kamienic warto zwrócić uwagę na te z kamienicy Mariana Konopnickiego i Władysława Cybulskiego przy Litewskiej 3 z lat 1911-1912 oraz wczesnomodernistycznego budynku przy Siennej 45 projektu Józefa Napoleona Czerwińskiego sprzed 1914 r.
Jednak najbardziej niezwykłe są cztery malarskie widoki wiejskich pejzaży latem i zimą umieszczone w przejeździe bramnym kamienicy Wolfa Welta przy Targowej 41 z latach 1912-1913. Dwa z nich są nawet sygnowane literami.
Warto odpowiedzieć na pytania, jakie firmy dostarczały glazurę i terakotę do bram warszawskich kamienic. Kto częściej dobierał glazurę układaną w przejazdach bramnych. Architekci czy inwestorzy? Jak często korzystano z katalogów firm? Wiemy np., że w 1911 r. firma Allina i Laurysiewicz zamontowała aż 139 rodzajów kafli do Łaźni w kamienicy pod Messalką przy Krakowskim Przedmieściu. Co najmniej część z tych kafli pochodziła z fabryk czeskich. Glazurę w kamienicach przy Poznańskiej 38 oraz Noakowskiego 12 i 16 kładła firma J. M. Belkes z siedzibą przy Elektoralnej 5/7.
Terakotę do setek warszawskich budynków dostarczało z kolei Towarzystwo Zakładów Ceramicznych Dziewulski i Lange mający fabryki w Opocznie i Sławiańsku w guberni Charkowskiej. Firma ogłaszała konkursy na projekty kafelków. W 1905 r., czyli w czasie gdy wciąż modna była secesja, nagrody w konkursie otrzymali Jan Heurich, Antoni Porczyński, Stanisława Jopkiewiczówna i Zenon Chrzanowski z Warszawy oraz Władysław Paciorkowski z Moskwy.
Nie starając się w tym miejscu na danie odpowiedzi na zadane powyżej pytania przedstawiam poniżej nieco przykładów glazury na ścianach przejazdów bramnych warszawskich kamienic.
