Orły – godło państwowe RP wyryte w latach międzywojennych na elewacjach budynków państwowych z reguły cechowała stylistyka art déco. Tymczasem architektura gmachów, na których je umieszczono reprezentuje różne odmiany modernizmu.
Spośród wszystkich przedwojennych wyobrażeń godła RP w Warszawie najbardziej lubię orła umieszczonego nad wejściem głównym do siedziby Ministerstwa Komunikacji przy Chałubińskiego 4, czyli przedwojennego gmachu Ministerstwa Robót Publicznych. Jest to orzeł niezwykły, gdyż wyryto go w czarnym jak węgiel bazalcie. Rzeźbę zaprojektował Mieczysław Kotarbiński, wykonał zaś Władysław Kącki.
Zadzierając głowę i spoglądając na orła nie od razu można odczytać szczegóły. Nie mamy za to najmniejszych wątpliwości, że jest to kompozycja utrzymana w stylistyce art déco. Orzeł złożony jest z drobnych, geometrycznych fragmentów, tak staranie wypolerowanych, jakby powstał nie w pracowni rzeźbiarskiej, lecz w futurologicznej fabryce produkującej silniki i łożyska kulkowe.
Wyobrażeniu ptaka towarzyszą niepokojące zygzaki, a po bokach w kompozycję wpisują się litery inicjału RP – jak „Rzeczpospolita Polska”. Dziś może zaskoczyć, że dekoracyjny orzeł, któremu towarzyszą zygzaki-pioruny zdobi budynek o zdyscyplinowanej architekturze w duchu klasycyzującego modernizmu (proj. Rudolf Świerczyński, 1929-1931).
W tamtych czasach nie wydawało się to niezwykłe. Wprawdzie w Muzeum Narodowym w Warszawie czy Muzeum Sztuki w Łodzi odnajdziemy na ekspozycji przykłady rzeźby awangardowej – to jednak dekoracje rzeźbiarskie umieszczane na wznoszonych wtedy budynkach aż tak nowoczesne nie były. Aż po rok 1939 dominowało art déco w różnych odmianach oraz silnie zmodernizowany klasycyzm. W dodatku orzeł wyobrażony na budynkach nie mógł zbyt odbiegać od oficjalnego wyglądu godła państwowego znanego z pieczęci państwowych i blaszanych tablic na urzędach.
Dodajmy tu, że wzór godła przyjęty został w 1927 r., a zaprojektował go znakomity grafik i malarz prof. Zygmunt Kamiński. Wprawdzie posiłkował się orłem z czasów króla Stefana Batorego, jednak został on podlany „sosem” modnej wówczas stylistyki art déco.
Nowoczesną interpretacją orła w stylistyce art déco jest godło umieszczone na elewacji Urzędu Telekomunikacyjnego przy Nowogrodzkiej 45 (projekt Julian Puterman, 1928-1934). Zaprojektował go Jan Goliński. Srebrzysty, metalowy orzeł zwieńczony jest złotą koroną, która powróciła kilka lat temu w trakcie renowacji budynku. Orzeł z racji swojej metaliczności kojarzy mi się nieco z chromowanymi znakami umieszczanymi w latach 30. XX w. na maskach amerykańskich samochodów.
Godło nałożone na elewację z różowego piaskowca znakomicie wpisuje się w architekturę konstruktywistycznego budynku oraz towarzyszący mu modernistyczny napis „TELEFON MIĘDZYMIASTOWY, TELEGRAF, RADJOTELEGRAF””. W moim przekonaniu jest to też najdoskonalszy stylistycznie przykład zachowanego napisu na przedwojennym budynku w Polsce.
Pomimo wysokiej klasy artystycznej, żadna z tych rzeźb nie może się równać skalą ani wyjątkowością z nieistniejącą już, ogromną płaskorzeźbą na elewacji gmachu Urzędów Niezespolonych w Katowicach z lat 1935-1937. Wysoka na kilka pięter kompozycja z mocno wystylizowanym wyobrażeniem orła piastowskiego wpisanego w koło ozdobiła elewację ogromnego gmachu wzniesionego w duchu funkcjonalizmu.
Orzeł, wykonany z dolomitu był indywidualnym dziełem wybitnego rzeźbiarza utrzymanym jednak w duchu sztuki dekoracyjnej. Umieszczono go na elewacji budynku zaledwie na kilka miesięcy przed wybuchem wojny. Niestety już go nie ma. Niemcy zniszczyli godło RP kilka miesięcy po zajęciu Katowic we wrześniu 1939 r. Zamiast orła na elewacji zamontowali mechaniczne, porcelanowe kuranty, w budynku zaś ulokowali prezydium policji i siedzibę gestapo.
Kolejowego orła art déco wypatrzymy na elewacji gmachu Dyrekcji PKP przy Targowej 79. Sam budynek wzniesiony według projektu Mariana Lalewicza u schyłku lat 20. XX w. jest zdumiewającą mieszanką petersburskiego klasycyzującego modernizmu ze stylem art déco, który zdominował wnętrza. Tymczasem orzeł jest płaskorzeźbą bardzo przeciętną. Warto jednak przyjrzeć się jej bliżej. Tarczy towarzyszą bowiem uskrzydlone koła kolejowe.
Orzeł legionów rzymskich chyba zainspirował Karola Thorka, twórcę dużego reliefowego godła dekorującego fasadę dawnego Ministerstwa Oświecenia Publicznego w Al. Szucha 25 (proj. Zdzisław Mączeński 1925-1930). Relief jest z całą pewnością utrzymany w stylistyce art déco, tak jak i pierwotny wystrój znacznej części wnętrz gmachu, którego modernistyczna architektura zewnętrzna powstała w duchu „nowego klasycyzmu”.
Bardziej konwencjonalny jest art décowy orzeł na fasadzie dawnego gmachu Administracji Lasów Państwowych (dziś Ministerstwo Środowiska). Gmach powstał w latach 1934-36 wg projektu Jana Zabłockiego. Jak pisano na łamach „Arkad” z 1937 r., jego elewacja frontowa od Wawelskiej powstała w duchu „skromnej nowoczesności nie wybijając się specjalnymi rozwiązaniami”. Modernistyczna, ma klasyczne podziały. Wyłożono ją piaskowcem szydłowieckim, jasnożółtym z uwagi na silne, południowe nasłonecznienie. Orzeł ulokowany pośrodku budynku pod zacieniającym go okapem jest jedynym elementem rzeźbiarskim elewacji budynku.
Do najnowszych kompozycji utrzymanych w stylistyce art déco należy niewielki orzeł na bocznym skrzydle dawnego gmachu Urzędu Województwa Warszawskiego (dziś siedziba NIK) przy Filtrowej 57. Budynek ukończony w 1938 r. jest przykładem zaskakująco zachowawczej architektury, która mogłaby z powodzeniem powstać dwie dekady wcześniej i w moim przekonaniu wyrażała przed 1939 r. autorytaryzm ówczesnej władzy. Orła odrestaurowano w 2015 r., przy okazji odkrywając pod nim napis zasłonięty po wojnie tynkiem.
Na zakończenie mocno skróconego przeglądu prezentuję jeszcze wystylizowanego, metalowego orła z fasady gmachu Sądu Okręgowego i Prokuratury przy pl. Konstytucji 5 w Gdyni (Proj. Zbigniew Karpiński, Tadeusz Sieczkowski, Roman Sołtyński 1935-1936). Czy można go uznać za dzieło sztuki art déco, całkowitej pewności nie mam.