Przejdź do treści

Szlakiem modernizmu. Będzin Miasto. Pionierski dworzec z szarej cegły

Kto interesuje się architekturą dwudziestolecia międzywojennego, powinien przyjechać do Będzina. W latach 30. XX w. w centrum wzniesiono szereg nowoczesnych kamienic, zaś Będzin Miasto, oddany do użytku w 1931 r., był pierwszym modernistycznym dworcem kolejowym w Polsce.

Będzin. Dworzec Będzin Miasto widziany od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Architektura zewnętrzna budynku skomponowana jest z prostopadłościennych bloków z górującą ponad wszystkim narożną wieżą. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto widziany od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Architektura zewnętrzna budynku skomponowana jest z prostopadłościennych bloków z górującą ponad wszystkim narożną wieżą. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment wieży. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment wieży. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Widok na budynek dworca od strony skwerku na pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Z prawej mur oporowy peronów dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Widok na budynek dworca od strony skwerku na pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Z prawej mur oporowy peronów dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Perony oraz widoczny w oddali budynek dworca w połowie lat 30. XX w. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Perony oraz widoczny w oddali budynek dworca w połowie lat 30. XX w. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

To nie Sosnowiec, czy Dąbrowa Górnicza, ale Będzin był historyczną stolicą Zagłębia Dąbrowskiego. W latach międzywojennych wprawdzie znalazł się dość absurdalnie w granicach województwa kieleckiego, miał jednak ambicje konkurowania z sąsiednim Sosnowcem i „amerykanizującymi” się Katowicami. Z 58 tysiącami mieszkańców był od nich o połowę mniejszy. Stanowił jednak prężnie rozwijające się miasto przemysłowe. W 1928 wzbogacił się o tramwaj elektryczny, w latach 20. i 30. zrealizowano wodociągi, nadrabiając zaległości zaniedbania z czasów zabioru rosyjskiego w tworzeniu nowoczesnej infrastruktury i zbudowano szereg obiektów użyteczności publicznej.

Wreszcie o ówczesnej randze i ambicjach miasta świadczy budowa dworca kolejowego, który w chwili powstania był pierwszym prawdziwie nowoczesnym dworcem kolejowym w Polsce, zrywających z obowiązującą dotąd stylistyką narodowego historyzmu czy art deco. Projekt powierzono Edgarowi Norwerthowi, absolwentowi Instytutu Inżynierów Komunikacyjnych w Moskwie oraz eksternistycznie Instytutu Inżynierów Cywilnych w St. Petersburgu.

Będzin. Widok z peronu dworca Będzin Miasto na zabudowę ulicy Modrzejowskiej. Wysoka, pięciopiętrowa kamienica z lat 30. XX w. z wykuszami w fasadzie nie była w Będzinie czymś odosobnionym. W centrum znajdziemy sporo nowoczesnych czynszówek wzniesionych w duchu architektury funkcjonalizmu. Gdyby nie wybuch drugiej wojny światowej domy takie w ciągu dwóch kolejnych dekad pewnie zdominowałyby zabudowę w centrum, nadając jej wielkomiejski charakter. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Widok z peronu dworca Będzin Miasto na zabudowę ulicy Modrzejowskiej. Wysoka, pięciopiętrowa kamienica z lat 30. XX w. z wykuszami w fasadzie nie była w Będzinie czymś odosobnionym. W centrum znajdziemy sporo nowoczesnych czynszówek wzniesionych w duchu architektury funkcjonalizmu. Gdyby nie wybuch drugiej wojny światowej domy takie w ciągu dwóch kolejnych dekad pewnie zdominowałyby zabudowę w centrum, nadając jej wielkomiejski charakter. Fot. Jerzy S. Majewski

Zanim w roku 1924 przybył do Warszawy, projektował w Moskwie, m.in. w pracowni Aleksieja Szczusjewa i tam wykładał na miejscowych uczelniach. Do Warszawy przywiózł z Rosji fascynację konstruktywizmem i poszukiwaniami form architektonicznych właściwych epoce. Dobrze je widać w architekturze dworca w Będzinie. Jak w modelach konstruktywistycznych główny budynek dworca skomponowany jest z asymetrycznych kubicznych bloków równej wielkości odpowiadających różnym funkcjom budynku. Bryły te przeprute są prostokątnymi oknami o urozmaiconych układach. Dominantę stanowi wieża, zwieńczona od strony placu przed dworcem dużym, konstruktywistycznym zegarem. Kwadratowym i o podświetlanej, szklanej tarczy. Niemal równocześnie podobny zegar został powtórzony w gmachu będzińskiej poczty.

Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wieża dworca ze szklaną, kwadratową tarczą zegara. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wieża dworca ze szklaną, kwadratową tarczą zegara. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Ul. Krasickiego 1. Gmach poczty pierwotnie zwieńczony był podobną jak na dworcu tarczą zegara. Budynek powstał w latach 1929-1931 wg projektu krakowskiego architekta Franciszka Tadaniera przy współpracy z Kazimierzem Kulczyńskim. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Będzin. Ul. Krasickiego 1. Gmach poczty pierwotnie zwieńczony był podobną jak na dworcu tarczą zegara. Budynek powstał w latach 1929-1931 wg projektu krakowskiego architekta Franciszka Tadaniera przy współpracy z Kazimierzem Kulczyńskim. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Widok na wieżę dworca z peronu. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Widok na wieżę dworca z peronu. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Elewacja budynku dworca od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Elewacja budynku dworca od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Fot. Jerzy S. Majewski

Surowość architektury, niejako wpisującą się w wyobrażenia o przemysłowym mieście przyszłości podkreśliło obłożenie elewacji budynku szarą cegłą cementową. Materiałem stosunkowo tanim, trwałym, nie wymagającym konserwacji i bardzo chętnie stosowanym przez wielu warszawskich architektów od schyłku lat 20. aż po lata 60. XX w. Być może zastosowanie szarej cegły miały też swoje znaczenie ideowe. Szara cegła miała kojarzyć się z architekturą polską, gdy tymczasem w pozostałej w Republice Weimarskiej części Górnego Śląska w nowoczesnych realizacjach masowo stosowano klinkier w różnych odcieniach czerwieni.

Projekt dworca w Będzinie gotowy był już w 1927 r. Jak można przeczytać na łamach „Architektury i Budownictwa” z 1931 r., brak funduszów oraz trudności związane z wykupem prywatnej działki sprawiły, że budynek oddano do użytku dopiero w 1931 r. Dodatkowo firma Pronaszko i Sobieszek prowadziła budowę bez przerywania pracy stacji. Jest to dworzec przelotowy, zaś dwa perony ujmujące po bokach torowisko biegną po łagodnym łuku. Norwerth, przystępując do projektu przedstawił trzy różne rozwiązania: dworca podziemnego z peronami ponad halą kasową, budynku dworcowego usytuowanego pomiędzy torami oraz budowę dworca z boku peronu i torów, ale z przejściem podziemnym na poziomie hali dworcowej i niewielkim pawilonem wejściowym spiętym z wiatą po drugiej stronie torów, od ulicy Sienkiewicza. Tunel dostępny jest z poziomu hali dzięki wykorzystaniu różnicy poziomów. W budynku dworca znalazły się też szerokie schody wiodące na jeden z peronów.

Sam dworzec jest stosunkowo niewielki. Architektowi udało się jednak zmieścić w nim wszystkie wymagane funkcje, ze sporą halą dworcową, poczekalnia i kasami, przechowalnią bagażu oraz gastronomią, a także pomieszczeniami biurowymi i mieszkaniem zawiadowcy stacji. Bez wątpienia absolutną nowością było schowanie obu peronów pod wiatą o żelbetowej konstrukcji, obliczonej przez Stanisława Hempla. Wiata sprawia wrażenie integralnie związanej z bryłą dworca. Było to chyba pierwsze takie rozwiązanie w Polsce. Norwerth był specjalistą od komunikacji i musiał znać dobrze inne ówczesne dworce kolejowe i przystanki. W zaskakująco wielu detalach, takich jak poziome okna umieszczone pod żelbetowym dachem hali dworcowej, daszkach nad wyjściem ze ścianą przeprutą witrynami sklepów widać podobieństwa do naziemnego pawilonu stacji S-Bahn Nordbanhof w Berlinie. Sposób opracowania szerokich wahadłowych drzwi, pozwalających na przepływ dużych mas ludzi na obu dworcach jest bardzo podobny.

Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wejście do budynku dworca od strony placu przed dworcem. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wejście do budynku dworca od strony placu przed dworcem. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wejście z peronu na schody wiodące do budynku dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wejście z peronu na schody wiodące do budynku dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wejście z peronu na schody wiodące do budynku dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Wejście z peronu na schody wiodące do budynku dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Berlin. S. Bahn Nordbanhot. Drzwi do pawilonu stacji. Fot. Jerzy S. Majewski
Berlin. S. Bahn Nordbanhot. Drzwi do pawilonu stacji. Fot. Jerzy S. Majewski

W latach 90. XX w. dworzec, podobnie jak setki innych budynków kolejowych w Polsce, mocno podupadł. Miał jednak sporo szczęścia. Jego wartość architektoniczna zawsze była doceniana i stał się jednym z pierwszy dworców w Polsce, które już w naszym tysiącleciu doczekały się gruntownej renowacji. Stało się to jeszcze przed 2009 r., gdy stan większości innych dworców i przystanków w Polsce wołał o pomstę do nieba.

Projekt renowacji przygotowała pracownia APA Jan Pudło, udostępniając m.in. budynek oraz perony dla niepełnosprawnych oraz zmniejszając halę przez szklane ściany, za którymi znalazły się lokale do wynajęcia. Pewnie dziś posadzki i ściany tunelu nie zostałyby wyłożone „toaletowym” płytkami ceramicznymi, a i aluminiowe profile przepierzeń wewnątrz hali byłyby mniej agresywne, jednak remont przywrócił surowe piękno architektury budynku.

Będzin. Dworzec Miasto. Fragment elewacji dworca od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej z witrynami sklepów. Fot. Jerzy S. Majewski. Uwagę zwraca zaokrąglony narożnik daszku. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Miasto. Fragment elewacji dworca od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej z witrynami sklepów. Fot. Jerzy S. Majewski. Uwagę zwraca zaokrąglony narożnik daszku. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Witryny w elewacji frontowej dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Witryny w elewacji frontowej dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment hali dworca z kasą. Posadzki są współczesne z czasów remontu w końcu ubiegłej dekady. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment hali dworca z kasą. Posadzki są współczesne z czasów remontu w końcu ubiegłej dekady. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Baza filaru w hali dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Baza filaru w hali dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment konstrukcji stropu w hali dworcowej. Autorem konstrukcji był Stanisław Hempel. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment konstrukcji stropu w hali dworcowej. Autorem konstrukcji był Stanisław Hempel. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment ściany z szarej cegły cementowej. Materiał ten wykorzystany był nie tylko w elewacjach zewnętrznych, ale też we wnętrzach dworca i murze oporowym peronów. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment ściany z szarej cegły cementowej. Materiał ten wykorzystany był nie tylko w elewacjach zewnętrznych, ale też we wnętrzach dworca i murze oporowym peronów. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Mur oporowy peronu widoczny od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Mur oporowy peronu widoczny od strony pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Połączony z wiatą pawilon z wejściem od strony ulicy Sienkiewicza oraz z zejściem do przejścia podziemnego. W głębi bloki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z lat 1930-31 projektu Zygmunta Wóycickiego. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Połączony z wiatą pawilon z wejściem od strony ulicy Sienkiewicza oraz z zejściem do przejścia podziemnego. W głębi bloki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z lat 1930-31 projektu Zygmunta Wóycickiego. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Widok na peron z wyjściem na schody wiodące bezpośrednio do budynku dworca. W głębi piętrzy się wieża. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Widok na peron z wyjściem na schody wiodące bezpośrednio do budynku dworca. W głębi piętrzy się wieża. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Peron z wiatą. Z lewej widoczna wieża dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Peron z wiatą. Z lewej widoczna wieża dworca. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Peron z wiatą. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Peron z wiatą. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment peronów widzianych spod wiaty pawilonu od strony ulicy Sienkiewicza. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Fragment peronów widzianych spod wiaty pawilonu od strony ulicy Sienkiewicza. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Perony. Pierwotnie pomiędzy torami znajdował się peron bagażowy. Fot. Jerzy S. Majewski
Będzin. Dworzec Będzin Miasto. Perony. Pierwotnie pomiędzy torami znajdował się peron bagażowy. Fot. Jerzy S. Majewski