Przejdź do treści

Warszawa. Noakowskiego 12 (dawniej Polna 66). Mrówkowiec Oppenheima

Kamienica przy Noakowskiego 12 była warszawskim mrówkowcem sprzed pierwszej wojny światowej. Ma sześć pięter, trzy podwórka studnie, trzy reprezentacyjne klatki schodowe i trzy oficyny. Do tego mnóstwo mieszkań. Od wielkich po pojedyncze pokoje ze wspólnymi toaletami na ostatnim piętrze, wynajmowane niegdyś studentom.

Warszawa. Plac Politechniki pomiędzy 1912 a 1915 r. Z prawej nieco w głębi widać masywną elewację kamienicy Arona Oppenheima pod ówczesnym adresem przy Polnej 52 (dziś Noakowskiego 10). Na jej przedostatniej kondygnacji widać loggię. Po drugiej stronie ulicy gmach główny Politechniki. Za kamienicą przy Polnej 52 wznosi się niewidoczna na zdjęciu kamienica Oppenheima przy Polnej 54 (dziś Noakowskiego 12). Fot Archiwum Warszawy

Warszawa. Noakowskiego 16. Ascetyczna, nieomal pozbawiona dekoracji fasada kamienicy przy Noakowskiego 16 projektu Edwarda Ebera. Identyczną fasadę ma kamienica przy Noakowskiego 12. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Ulica Noakowskiego. Druga od prawej to kamienica Arona Oppenheima przy Noakowskiego 10 projektu Leona Drewsa. Następna z szerokim wykuszem to kolejna kamienica Oppenheima przy Noakowskiego 12 projektu Edwarda Ebera. Fot. Jerzy S. Majewski

Mijając pierwszą bramę kamienicy wyłożoną secesyjnymi płytkami, wkraczamy na głębokie podwórko studnię. Za nim wchodzimy do kolejnej bramy, by znaleźć się na drugim podwórku. W mieszkaniach parteru i pierwszego piętra panuje tu półmrok. Jest mnóstwo mieszkań i niegdyś na podwórku zawsze był tłum ludzi. Przed pierwszą wojną światową w kamienicy mieszkało wielu pracowników sąsiedniej, rosyjskiej Politechniki. Opuścili mieszkania w czasie ucieczki Rosjan z Warszawy latem 1915 r.

Warszawa. Noakowskiego 12. Wnętrze drugiego przejazdu bramnego w pierwszej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Elewacje kamienicy od strony pierwszego podwórka. Balkony mają proste balustrady z dekoracją w duchu geometrycznej secesji. Fot Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Secesyjne płytki na ścianie pierwszego przejazdu bramnego w skrzydle frontowym. Identyczne płytki są w bramie kamienicy przy Noakowskiego 16. Fot. Jerzy S. Majewski

Kamienica ukończona w 1910 r. powstała na zlecenie Arona Oppenheima, współwłaściciela cegielni na Szczęśliwicach, rodzonego brata Berka i Uszera. Ostatni z nich był cegielnianym potentatem, współwłaścicielem cegielni na Moczydle i przy Górczewskiej. Zbudował też imponującą i luksusową kamienicę przy ul. Królewskiej 31, zwróconą frontem w kierunku Ogrodu Saskiego.

Aron Oppenheim w 1910 r. nie ograniczył się do budowy kamienicy przy Polnej 50 (Noakowskiego 12). Równolegle realizowano dla niego kamienicę przy Polnej 54 (obecnie Noakowskiego 16). Oba domy początkowo rozdzielał pusty plac. Oba też powstały według niemal identycznego projektu architekta Edwarda Ebera. Są prawie takie same, choć ze względu na odmienną głębokość działek dom pod nr. 16 był nieco krótszy. Dziś jednak ich wnętrza różnią się. Podwórko kamienicy pod nr. 16 zamienione zostało w przeszklone atrium.

Po zakończeniu budowy obu kamienic Oppenheim przystąpił do wzniesienia kolejnej, jeszcze większej kamienicy pod obecnym adresem Noakowskiego 10. Jednak już zgodnie z projektem innego architekta Leona Drewsa. Oppenheim zmarł jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej, a kamienice odziedziczyli jego spadkobiercy.

Wczesnomodernistyczne domy przy Polnej 50 (Noakowskiego 12) i Polnej 54 (dziś Noakowskiego 16) mają zaskakująco oszczędny wystrój elewacji. Ich fasady ożywiają szerokie, pięciopiętrowe wykusze, ale budynki prawie pozbawione są detalu. Nie został on usunięty po wojnie. Nie widać go na fotografiach sprzed pierwszej wojny światowej.

Charakterystycznym rozwiązaniem dla wszystkich trzech kamienic Oppenheima jest obniżenie wysokości przejazdu bramnego w skrzydle frontowym i wbudowanie ponad bramą mieszkania. Dawało to inwestorowi dodatkowy dochód, ale odbierało budynkowi oddech tak znamienny dla przejazdów bramnych wielu warszawskich kamienic sprzed 1914 r.

Innym zaskakującym dziś rozwiązaniem jest odcięcie od głównej klatki schodowej w budynku frontowym ostatniej kondygnacji. Niższej, zaprojektowanej w układzie korytarzowym z pokojami do wynajęcia i wspólnymi toaletami na korytarzu. Można tam wjechać jedynie windą bądź wejść pozbawionymi windy drewnianymi schodami kuchennymi w oficynie bocznej.

Warszawa. Noakowskiego 12. Paradna klatka schodowa w skrzydle frontowym dochodzi jedynie do przedostatniej kondygnacji. Na ostatnie, obniżone piętro można dojechać windą. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Ostatnia kondygnacja paradnej klatki w skrzydle frontowym. Sufit zdobi klasycyzująca sztukateria. Wyżej jest jeszcze obniżone piętro z pierwotnie tanimi pokojami do wynajęcia. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Fragment klasycyzującej sztukaterii na suficie paradnej klatki schodowej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Ceramiczna posadzka na podestach i piętrach głównej klatki schodowej w skrzydle frontowym. Zdjęcie jest przekłamane. W rzeczywistości płytki są zielone, nie zaś niebieskie. Fot. Jerzy S. Majewski

Wystrój wnętrz budynku w znacznym stopniu utrzymany jest w duchu geometryzującej secesji. Są to balustrady schodów na głównej klatce schodowej, portale drzwi, płytki w przejeździe bramnym. W drugiej bramie wciąż widnieje sygnatura dostawcy płytek ceramicznych firmy „J.M. Belkes. Elektoralna 5 i 7”. Wyposażenie dwóch innych głównych klatek nie było już tak konsekwentne stylistyczne. Do sztuki klasycyzmu odwołuje się za to efektowna sztukateria na suficie przedostatniego piętra paradnej klatki schodowej w skrzydle frontowym.

Warszawa. Noakowskiego 12. Dekoracyjne płytki na ścianach przejazdu bramnego w oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Płytka z sygnaturą dostawcy umieszczona na ścianie przejazdu bramnego w oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Ciekawie rozwiązana jest główna klatka schodowa w drugiej oficynie poprzecznej. Łączy się ona bezpośrednio z klatką kuchenną o trójbiegowych drewnianych schodach. Obie klatki oddzielone są silnie przeszkloną drewnianą ścianą – parawanem i łączą się ze sobą jedynie na poziomie sutereny oraz ostatniej kondygnacji. Klatka główna światłem dziennym doświetlana jest tu pośrednio przez szyby oddzielające ją od klatki kuchennej.

Warszawa. Noakowskiego 12. Sprzężona klatka schodowa w drugiej oficynie poprzecznej. Na pierwszym planie główna klatka. W tle klatka kuchenna. Fot. Jerzy S. Majewski

Wszystkie trzy główne klatki schodowe kamienicy pod nr. 12 wyposażone zostały w windy. Umieszczono je w murowanych, zamkniętych szybach zlokalizowanych pomiędzy głównymi drzwiami do mieszkań. Dziś w szybach tych zamontowane są współczesne windy. W części mieszkań frontowych zachowały się oryginalne sztukaterie.

W kamienicy nie było pierwotnie centralnego ogrzewania. Ciepło dawały piece. Wysokie, o geometryzującej, secesyjnej ornamentyce drzwiczek. Skromniejsze w pomieszczeniach służbowych, oficynach bocznych, czy skromnych pokojach do wynajęcia na ostatnim piętrze. W łazienkach zamontowano żeliwne wanny, ceramiczne umywalki i płytki na posadzkach. Przynajmniej w części łazienek znajdowały się wysokie, ozdobne, metalowe, węglowe piece kolumnowe do podgrzewania wody. Zdjęcie takiego pieca zobaczyć można w studium historycznym kwartału z lat 80. XX w.[1]

Warszawa. Noakowskiego 12. Drzwi do mieszkania na głównej klatce schodowej w skrzydle frontowym. Drzwi mają dekoracje utrzymane w duchu geometryzującej secesji. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Drzwi do mieszkania na głównej klatce schodowej w skrzydle frontowym. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Secesyjny detal drzwi do mieszkania na głównej klatce schodowej w skrzydle frontowym. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Secesyjna balustrada schodów głównej klatki w skrzydle frontowym. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Secesyjna balustrada schodów głównej klatki w skrzydle frontowym. Poziom przedostatniego piętra. Fot. Jerzy S. Majewski

Kamienica powstała na wprost gmachu głównego Politechniki Warszawskiej. Już od chwili budowy inwestor zapewne zakładał, że część mieszkań wynajmować będą rosyjscy profesorowie uczelni. Ślady obecności Rosjan w kamienicy przed 1915 rokiem pobrzmiewają w ogłoszeniach zamieszczanych na łamach rosyjskiego „Warszawskiego Dniewnika”. Jednak już wtedy kamienica stanowiła mikrokosmos, skupiając ludzi różnych stanów, kondycji społecznej i majątkowej.

Budynek przypominał małe miasteczko. Tak też było w latach międzywojennych. W zasadzie można by napisać książkę poświęconą samym mieszkańcom kamienicy. W latach międzywojennych mieszkało tu mnóstwo ludzi mniej lub bardziej znanych.

Z książki telefonicznej z 1939 r. wypisuję m.in. nazwiska: Józef Bagnowski, Aleksander Bukowski, Maurycy Friede, Antoni Girulski, Janina Hercmanowa, Gitla Jochelson, I. Landau, Władysław Łatkiewicz junior, dr Jani Lityńska, Wanda Łopińska, Franciszka Mitelman, Jan Michalski, Jan Odechowski, hrabina Wanda Rawita Ostrowska, Władysława Wajdenfeld-Wadecki, Jadwiga Zofia Waręska, Fryderyka Załkind[2].

Jan Michalski mieszkał na czwartym piętrze w skrzydle frontowym i był bibliofilem. Jego mieszkanie wypełniał duży księgozbiór. Dr Janina Lityńska była lekarką pediatrą oraz od chorób wewnętrznych, Gitla Jochelson rentgenologiem, Aleksander Bukowski naczelnikiem jednego z Urzędów Skarbowych, zaś Łatkiewicz współwłaścicielem fabryczki optycznej w rejonie ul. Madalińskiego. Z kolei Jan Odechowski przedsiębiorcą, m.in. członkiem Rady Nadzorczej Spółki Akcyjnej Cukrowni i Rafinerii „Borowiczki”, istniejącej od 1900 r. W roku 1938 zarząd spółki mieścił się w Warszawie, przy ul. Langiewicza 17. Gdzieś w kamienicy pracownię sukien i okryć damskich prowadziła Maria Nejmanowa oraz działało biuro agenturalno-techniczne inż. Aleksandra Widerszala.

W roku 1940, w czasie okupacji niemieckiej, do kamienicy wprowadziła się rodzina Teresy Lewtak-Stattler. Swoje wspomnienia z tego czasu publikowała na łamach „Stolicy” z 1974 r.[3] Jak pisała, zamieszkali w ostatniej, drugiej oficynie poprzecznej pomiędzy drugim i trzecim podwórkiem. Mieszkanie znajdowało się na ostatnim piętrze. Z okien wychodzących na trzecie podwórko widać było hale na Koszykach wraz z placem za nią oraz zachowanym do dziś secesyjnym budynkiem administracyjnym.

Warszawa. Noakowskiego 12. Drzwi do mieszkań na głównej klatce w drugiej oficynie poprzecznej nie miały już secesyjnych dekoracji. To na tej klatce od 1940 r. mieszkała Teresa Lewtak-Stattler. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. W tle elewacja od strony trzeciego podwórka kamienicy przy Noakowskiego 12. Bardziej z prawej druga oficyna poprzeczna, nieco z lewej krótka oficyna boczna. To tutaj na ostatnim piętrze mieszkała Teresa Lewtak-Stattler. Na pierwszym planie po lewej budynek administracyjno-mieszkalny hali targowej na Koszykach. Fot. Jerzy S. Majewski

„To było już trzecie [nasze] mieszkanie od początku wojny. Zamieniliśmy je, bo ojca szukało gestapo. Nasze sąsiadki szeptały. »To Niemcy, mają niemieckie nazwisko i wnosili radio do mieszkania«. Po aresztowaniu ojca naradzały się, co robić, bo w mieszkaniu pod nr. 67 mają arsenał broni i narażają całą kamienicę. (…) Po godzinie policyjnej w kamienicy rozpoczynało się życie towarzyskie. Brydż, ersatz herbatki z buteleczek i ziółek, komplety-lekcje i bardzo popularne seanse spirytystyczne” – wspominała Teresa Lewtak-Stattler. Wyliczała też ówczesnych mieszkańców:

„Na naszym piętrze mieszkała pani profesorowa D z dwoma dorosłymi synami. Jeden był inżynierem konstruktorem – pan Henryk, a drugi pan Tomasz studentem Politechniki Warszawskiej przed wojną. Na początku okupacji Niemcy brali zakładników wśród inteligencji warszawskiej. Poszli więc do profesora. Profesor był umierający. Zabrali synów, którzy w jakiś wyjątkowy sposób zostali zwolnieni z Pawiaka. Obaj byli wszechstronnie uzdolnieni, z tym że Tomasz był nieprzeciętnie odważny, a Henryk miał nieprzeciętne pomysły, jak z powieści kryminalnej” – pisała.

Henryk w czasie okupacji zatrudniony był w warsztatach kolejowych. Czy profesorem D. był mieszkający tu jeszcze przed wojną Aleksander Dąbrowski, delegat Ministerstwa Skarbu do Ordynacji Zamoyskiej? W książce telefonicznej wydanej w czasie okupacji już go nie ma. Za to pod adresem Noakowskiego 12 figuruje nazwisko Teodory Dąbrowskiej. Czy to ona była ową panią D?

Teodora z Borowskich Dąbrowska nadal mieszkała w kamienicy także po drugiej wojnie światowej[4]. Była przy tym rzeźbiarką i malarką, o czym Teresa Lewtak-Stattler nie wspomina. Może dlatego, aby zachować anonimowość pani D. W roku 1940 artystka miała już 49 lat. Była osobą kulturalną, znakomicie wykształconą. Studiowała m.in. rzeźbę u Emila Antoine Bourdelle’a w Paryżu, Antoniego Madeyskiego w Rzymie i Trena-Coste we Florencji. W Mediolanie uczyła się śpiewu. Kształciła się też w Belgii i Finlandii. W latach międzywojennych związała się z ugrupowaniem artystycznym BLOK. Swoje prace wielokrotnie wystawiała od 1927 r. Specjalizowała się w medalierstwie, ale nie stroniła od rzeźby monumentalnej. Na fotografii z 1932 r. widać ją, jak pracuje przy ogromnym popiersiu Józefa Piłsudskiego. Łatwo sobie wyobrazić, że mieszkanie Teodory Dąbrowskiej przy Noakowskiego 12 było pełne jej prac. Mniejszych form rzeźbiarskich oraz obrazów.

Teodora Dąbrowska przy popiersiu Józefa Piłsudskiego. 1932. Fot. NAC

Wystawa prac francuskiej malarki Zuzanny Tourte w Instytucie Propagandy Stuki w Warszawie. Na zdjęciu widać Teodorę Dąbrowską jako trzecią z prawej. Z prawej radca MSZ J. Chmieliński. Fot. NAC

Powróćmy do wspomnień Teresy Lewtak-Stattler. Przypominała sobie mieszkającą na tej samej klatce, co ona „germanofilkę”. Panią M. „Mieszkała w towarzystwie Ukraińca pracującego na rzecz Rzeszy Niemieckiej. Dodajmy tu, że w czasie okupacji w Generalnym Gubernatorstwie Niemcy stosując politykę dziel i rządź stawiali Ukraińców w pozycji uprzywilejowanej do Polaków. „Brat mój co jakiś czas zaklejał zamki w drzwiach pani M tak zwanymi gapami. Były to paski stemplowane pieczęciami z orłem niemieckim, którymi Niemcy zabezpieczali mieszkania aresztowanych. Pani M wpadła w panikę, wydzwaniając po urzędach zanim zdecydowała się otworzyć drzwi” – czytamy.

Zdaniem Teresy Lewtak-Stattler, centralną postacią kamienicy był zawsze dozorca. On pierwszy wiedział wszystko, a jego syn Waldek natychmiast przekazywał lokatorom informacje. Uprzedzał o rewizjach czy nalotach dokonywanych przez Niemców.

Pamiętnikarka wspominała też sowieckie naloty na Warszawę, jakie miały miejsce nocami od roku 1941 po 1944. Wspomniane na początku artykułu przeszklone ściany oddzielające w trzeciej oficynie klatkę główną od kuchennej stanowiły poważne zagrożenie. W wypadku eksplozji bomby w pobliżu rozbite szkło mogło poważnie poranić lub zabić ludzi znajdujących się na klatce. W czasie rosyjskich nalotów winda była nieczynna, a światło wyłączone. (…) Mama zawsze wieczorem kładła każdemu obok łóżka to, co ma ze sobą zabrać do piwnicy na wypadek nalotu. Najczęściej, bez względu na porę roku były to zimowe palta” – wspominała Teresa Lewtak-Stattler.

W czasie powstania warszawskiego zabudowa ulicy Noakowskiego ucierpiała stosunkowo niewiele. Po kapitulacji powstania mieszkańcy zostali jednak wygnani, a domy metodycznie były rabowane przez Niemców. Do pracy zatrudniano warszawiaków przetrzymywanych na terenie obozu w Pruszkowie. Szczęśliwie wszystkie trzy kamienice Oppenheima przy Noakowskiego ocalały.

Niedługo po wojnie w niezniszczonym budynku ulokowało się kilka biur firm budowalnych, zarabiających nie tylko na odbudowie, ale też na odgruzowywaniu i rozbiórkach spalonych bądź zrujnowanych kamienic. Działały do czasu ostatecznego upaństwowienia prywatnych firm w 1949 r. I tak mieściły się tu Przedsiębiorstwo Inżynieryjno-Budowlane „Dodukan sp. z o.o. Borkowskiego i Kleibera”, „Zjednoczeni Inżynierowie Sp. z. o.o. Przedsiębiorstwo Inżynieryjno-Budowlane”.

Po wojnie kamienica szybko popadła w zaniedbanie, a wiele mieszkań zamieniono na „kołchozy” ze wspólną łazienką lub podzielono na mniejsze. Dziś dobrze prezentują się odnowione elewacje, główne klatki schodowe. Gorzej jest na drewnianych klatkach kuchennych, gdzie znikła znaczna część oryginalnych drzwi. Pomimo to w kamienicy zachowała się ogromna ilość oryginalnych detali.

Warszawa. Noakowskiego 12. Fragment głównej klatki schodowej w pierwszej oficynie poprzecznej. Za oknem elewacje kamienicy wokół drugiego podwórka. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Główna klatka schodowa w pierwszej oficynie poprzecznej. Schody wykonane są z ładnego, czerwonego lastrika. Balustrady schodów są dość proste i nie powtarzają secesyjnego ornamentu schodów z klatki paradnej w skrzydle frontowym. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Główna klatka schodowa w pierwszej oficynie poprzecznej. Stopnie schodów z czerwonego lastrika. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Główna klatka schodowa w pierwszej oficynie poprzecznej. Ceramiczna posadzka. Identyczna na wszystkich piętrach i spocznikach. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Drzwi wejściowe na główną klatkę w drugiej oficynie poprzecznej prowadzące wprost z podwórka. Wejścia na główne klatki w skrzydle frontowym i pierwszej oficynie wiodą z przejazdów bramnych. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Drzwi wejściowe na główną klatkę w drugiej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Sprzężona klatka schodowa w głównej oficynie poprzecznej. Na ostatniej kondygnacji klatka główna połączona jest drewnianą kładką z klatką kuchenną oddzieloną od niej szklaną ścianą. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Mostek wiodący do drzwi kuchennych na ostatnim piętrze kuchennej klatki schodowej w drugiej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Przeszklona, drewniana ściana oddzielająca klatkę główną od kuchennej w drugiej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Przeszklona, drewniana ściana oddzielająca klatkę główną od kuchennej w drugiej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Przeszklona, drewniana ściana oddzielająca klatkę główną od kuchennej w drugiej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Wykonane z lastrika stopnie schodów na głównej klatce w drugiej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Schody na głównej klatce w drugiej oficynie poprzecznej. Balustrady są tu identyczne jak na głównej klatce w pierwszej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Dusza drewnianej klatki kuchennej w drugiej oficynie kuchennej. Klatka wraz z oddzielającą ją od głównej klatki przeszkloną ścianą została przed kilku laty wyremontowana. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Ceramiczna posadzka na piętrach i podestach głównej klatki schodowej w drugiej oficynie poprzecznej. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Ostatnia, obniżona kondygnacja z pokojami do wynajęcia w skrzydle frontowym kamienicy. Prawdopodobnie są to drzwi do wspólnych toalet znajdujących się do korytarzach. Podobnie jak drzwi na znajdującej się poniżej paradnej klatce schodowej, mają secesyjne opracowanie. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Na korytarzach ostatniego, obniżonego piętra zarówno w skrzydle frontowym, jak i w oficynach bocznych wtórnie wykorzystano stare płytki różnych wzorów i producentów. Stanowią jeden z najciekawszych i najbardziej zróżnicowanych we współczesnej Warszawie zbiorów płytek ceramicznych. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Sposób osadzenia drewnianych schodów jednaj z powtarzalnych klatek kuchennych umieszczonych w oficynach bocznych kamienicy (lewa oficyna przy pierwszym podwórku). Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Typowy dla Warszawy przed 1914 r. sposób zakończenia wangów (belek konstrukcyjnych) schodów. Kuchenna klatka schodowa (lewa oficyna przy pierwszym podwórzu). Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Klasyczny warszawski dzwonek kręcony. Takich dzwonków w drzwiach do mieszkań zachowało się w kamienicy jeszcze kilkanaście. Są one zarówno w drzwiach frontowych, jak i na klatkach kuchennych. Tu klatka kuchenna w lewej oficynie przy drugim podwórzu. Fot. Jerzy S. Majewski

Warszawa. Noakowskiego 12. Odwrócone płytki na posadzce piętra klatki kuchennej (lewa oficyna przy drugim podwórku). Na płytkach sygnatury różnych producentów: Marywil z Warszawy i Radomia oraz Dziewulski i Lange z Opoczna. Fot. Jerzy S. Majewski

[1] H. Kujawa, Studium historyczne kwartałów zabudowy, Miejskie Biuro Projektów Warcent 1982-84, w zbiorach Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków. Por. też Piotr Kilanowski, Utracone kamienice warszawskie doby wczesnego modernizmu (1909-1914), wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2021.

[2] Spis Abonentów sieci telefonicznej m.st. Warszawy P.A.S.T. i Warszawskiej sieci okręgu P.P.T.T., Rok 1939/40

[3] Teresa Lewtak-Stattler, Kamienica warszawska, Stolica 1974, nr 30, s. 16.

[4] W katalogu wystawy rzeźby i grafiki okręgu warszawskiego ZPAP w styczniu 1965 r. przy jej pracy (głowa dziewczyny w drewnie) widnieje adres: „Teodora Dąbrowska, Warszawa Nowakowskiego 12.”