W panoramie Moskwy od ponad sześćdziesięciu lat istotną rolę odgrywają socrealistyczne wieżowce – rodzeństwo warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki.
![Moskwa. Uniwersytet Moskiewski. Projekt.: Lew Rudniew, Siergiej Czernyszew, Paweł, Abrosimow, Aleksandr Chriakow, Wsiewołod Nasonow, 1949-53. Wysokość 183 m., z iglicą 240 m czyli nieco więcej od PKiN w Warszawie. Widok szerokiej, bardzo przysadzistej elewacji bocznej. Dodajmy, że ostatni z wymienionych architektów, Nasonow urodził się w 1900 r. w Warszawie. Fot. Jerzy S. Majewski](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/01-1-1031x687.jpg)
![Moskwa Budynek administracyjny, obecnie siedziba rosyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych przy pl. Smoleńskim. Projekt Władymir Gelfreich, Michaił Minkus. 1948-53. Wysokość z iglicą 172 m.](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/02-1-1031x687.jpg)
Jest ich siedem. Miał być jeszcze ósmy, najwyższy (275 m. z iglicą), ale jego projekt pozostał jedynie na papierze. Wszystkie, tak jak Pałac Kultury i Nauki mają część wysokościową o stalowej konstrukcji, zwieńczoną iglicą i wyrastającą z obłożonego kamieniem niższego podium.
Choć widoczne w wielu punktów Moskwy, wznoszą się nie w samym centrum, lecz głównie wzdłuż otaczającego je „Kalca”, czyli śródmiejskiej Obwodnicy Sadowej, przy czym aż dwa z nich usytuowano w pobliżu trzech istniejących obok siebie dworców kolejowych. Jedynie najwyższy z nich, mieszczący Uniwersytet Moskiewski im. Łomonosowa wznosi się z dala od centrum.
W zasadzie wszystkie te budynki można zobaczyć w ciągu jednego dnia. Tym bardziej, że większość z nich, mieszcząc domy mieszkalne i biurowce, jest niedostępna. Nawet do wieżowca Uniwersytetu, pomimo że przybywają pod niego liczne wycieczki z Chin i innych krajów Dalekiego Wschodu, groźny strażnik wpuszcza jedynie za okazaniem przepustki. Najłatwiej i zupełnie legalnie można zwiedzić wnętrza tych wysokościowców, które są hotelami (Hilton i Radisson). Mnie jednak oglądanie budynków, usiłowanie wdarcia się do nich, obejścia ich najbliższej okolicy zajęło aż trzy dni. Poniżej przedstawiam zdjęcia jedynie sylwetek budynków powstałe często z dużej odległości. W kolejnych tekstach przedstawię bliżej kilka z nich.
Jeszcze przed drugą wojną światową Stalin zdecydował o budowie najwyższego w ówczesnym świecie budynku pełniącego funkcję Pałacu Rad (415 m.). Zaprojektowany przez architektów Borysa Jofana, Władymira Szczukę i Władymira Gelfrejcha miał formę cokołu pod monstrualny pomnik Lenina. Budowę rozpoczęto w miejscu zburzonego wcześniej soboru, ale utknęła ona na poziomie fundamentów, które potem, w 1958 r. zamienione zostały na największy w Moskwie basen. Dziś ponownie wznosi się tu zrekonstruowany sobór.
W lutym 1947 r. na polecenie Stalina rząd podjął uchwałę „O budowie gmachów wysokościowych w Moskwie”, realizowaną w latach 1948-54. Pewnie budynków tych powstałoby więcej, gdyby nie śmierć Stalina. Po niej, już w końcu 1953 r. pojawiła się krytyka, że są to obiekty bardzo drogie. Pisał o tym w Edmund Goldzamt, w książce „Architektura zespołów mieszkaniowych i problemy dziedzictwa”, opublikowanej w 1956 r. „Wieżowiec może być traktowany jako nader unikalny typ budowli stosowany wyłącznie w najważniejszych węzłach wielkich układów stołecznych, tam gdzie jego wysoki koszt znajduje uzasadnienie. (…) Na naradzie budowlanych na Kremlu w końcu 1954 r. podkreślono szkodliwość »umasowienia« tego nieekonomicznego budownictwa. »Budynki wysokościowe – mówił w swym referacie naczelny architekt Moskwy Własow – należy rozpatrywać jako jeden z możliwych, ale absolutnie nie jedyny sposób formowania zespołów«”.
Gdy władzę w ZSRR w pełni przejął Chruszczow, a na XX zjeździe partii w lutym 1956 potępił on Stalina, o budowie kolejnych stalinowskich „wysotek” nie mogło być już mowy. Z drugiej strony architekci radzieccy po 1947 chętnie szkicowali takie wysokościowce. Dla nich, tak jak i dla wielu mieszkańców Moskwy budynki te (pomimo wszystkich różnic inspirowane drapaczami chmur Nowego Jorku czy Chicago) stanowiły pewną kompensatę marzeń o świecie za oceanem, raczej nieskutecznie zohydzanym przez sowiecka propagandę.
Moskiewskie „wysotki” z lat 50. mogą się dziś nie podobać. Szacunek budzi jednak wpisanie ich w osie widokowe Moskwy, jakość odkutych w kamieniu detali, choć gust, w jakim je wykończono bywa wątpliwy. Mimo to pozostają one w pamięci, w przeciwieństwie do większości spośród dziesiątków współczesnych wysokościowców wyrastających w wielu miejscach metropolii liczącej dziś 12,2 milionów mieszkańców.
Oglądając kolejno wszystkie moskiewskie wysokościowce z lat 50. kusi mnie ich porównanie z warszawskim Pałacem Kultury i Nauki zaprojektowanym przez zespół Lwa Rudniewa, projektanta dość przysadzistego wieżowca Uniwersytetu im. Łomonosowa. W moim przekonaniu przewyższa on je zarówno zgrabniejszymi, bardziej strzelistymi proporcjami, standardem, starannością wykończenia oraz przede wszystkim dostępnością. Warszawski PKiN jest budowlą publiczną z prawdziwego zdarzenia, w dominującym stopniu goszczącą instytucje kultury.
![Wysokościowiec mieszkalny przy Nabrzeżu Kotelnickim. Projekt: Dymitrij Czeczulin, A.Rostkowski. 1948-52. Wys. 176 m. z iglicą. Budynek o bardzo rozbudowanej niskiej części zawierał 700 mieszkań. Fot. Jerzy S. Majewski.](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/03-1-1031x687.jpg)
![Wysokościowiec mieszkalny przy Nabrzeżu Kotelnickim. Widok z Taganki. Z prawej kopuły cerkwi św. Mikołaja. Fot. Jerzy S. Majewski.](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/04-1-1031x1031.jpg)
![Wysokościowiec mieszkalny przy Nabrzeżu Kotelnickim. Fot. Jerzy S. Majewski.](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/05-1-1031x719.jpg)
![Moskwa. Hotel Ukraina. Projekt: Arkadij Mordwinow 1953-57. Wysokość z iglicą 206 m. Obecnie hotel Radisson. Fot. Jerzy S. Majewski](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/06-1-1031x687.jpg)
![Moskwa. Wieżowiec mieszkalny przy Pl. Kubrińskim (dawnym Wastania) Projekt Michaił Posochin, Aszot Midojanc 1948-54. Wysokość z iglicą 156 m. Zawiera 450 mieszkań. Fot. Jerzy S. Majewski](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/07-1-1031x687.jpg)
![Moskwa. Wieżowiec mieszkalny przy Pl. Kubrińskim (dawnym Wastania). Widok od strony ul. Nikickiej prowadzącej wprost pod mury Kremla. Fot. Jerzy S. Majewski](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/08-1-1031x805.jpg)
![Moskwa.Wieżowiec biurowy przy Placu Krasnych Warot. Projekt. Aleksiej Duszkin, Borys Mieziencew. 1947-52 Wysokość z iglicą 136 m.](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/09-1-1031x789.jpg)
![Moskwa. Widok na wysokościowce z placu przed dworcami Kazańskim, Leningradzkim i Jarosławskim. Z lewej wieża Dworca Kazańskiego inspirowana baszta kremla kazańskiego. Dworzec powstał w latach 1913-167 wg projektu Aleksieja Szczusiewa. Wieża ta zdaje się współgrać z wieżowcami z lat 50. W środku wieżowiec przy Krasnych Worotach, z prawej d. Hotel Leningradzki. Fot. Jerzy S. Majewski](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/10-1-1031x687.jpg)
![Moskwa.Wieżowiec biurowy przy Placu Krasnych Worot. Widok spod dworca Kazańskiego](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/11-1-1031x687.jpg)
![Moskwa. Hotel Leningradzki (ob. hotel Hilton) Projekt Leonid Poliaków, Aleksandr Borecki. 1949-54. Wysokość 136 m. z iglicą. Widok sprzed dworca Leningradzkiego i Jarosławskiego. Fot. Jerzy S. Majewski.](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/12-1-1031x1031.jpg)
![Moskwa. Ukończony w 2016 r. wielofunkcyjny kompleks „Orużejnyj” przy Obwodnicy Sadowej (Sadowa Karetnaja.) Projekt Michaił Michaiłowicz Posochin (młodszy) Jego architektura układem bryły wyraźnie wzoruje się na stalinowskich wysokościowcach, których jednym z projektantów był Posochin starszy. Budowa rozpoczęta w 2006 r. na wiele lat zamarła i wznowiono ją kilka lat temu. Wysokość wraz z iglicą 165 m. Fot. Jerzy S. majewski](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/13-1031x789.jpg)
![Moskwa. Wieczorny widok kompleksu Orużenyj. Ogromny żyrandol w holu głównym jest odwróconym do dołu modelem budynku. Fot. Jerzy S. Majewski](https://miastarytm.pl/wp-content/uploads/2018/06/14-817x1031.jpg)