Kamienica przy Nowogrodzkiej 40 to przykład wielkomiejskiego luksusu sprzed pierwszej wojny światowej. Ogromna, nowocześnie wyposażona, zachowała się do dziś bez większych zmian, choć nie jest już tym, czym była niegdyś.
Wczesnomodernistyczny budynek zaprojektował Edward Zachariasz Eber na zlecenie ówczesnych „spekulantów budowlanych” Berka Seydenbeuthela i Adama Silberblasta. Jego budowa została ukończona najpóźniej w końcu 1911 roku, skoro już w styczniu 1912 r. na łamach prasy ogłaszał się pensjonat Natalii Trzcińskiej i Laury Walewskiej[1]. Zajmował dziesięć „elegancko umeblowanych pokojów”. Trudno powiedzieć, czy znajdował się on w jednym z wielkich mieszkań, czy na ostatnim piętrze w pokojach kawalerskich. W tym samym miesiącu reklamowa notatka o kamienicy została opublikowana w warszawskim tygodniku ilustrowanym „Świat”[2].
Jednym z pierwszych najemców był Stanisław Sarna, ojciec pani Felicji Uniechowskiej, która przed kilkunastu laty opowiadała mi o kamienicy.
– Kamienica była bardzo nowoczesna, ogromna i luksusowa. Ojciec zajął lokal na pierwszym piętrze. Początkowo miał tam być ogromny 17-pokojowy apartament. Ale właściciele doszli do wniosku, że to zbytnia rozrzutność i wydzielili z tego iście pałacowego mieszkania cztery pokoje. I to właśnie w nich ulokował się mój ojciec – wspominała pani Uniechowska[3]. Wydaje się, że co najmniej jedno mieszkanie pozostawił tu dla siebie Seydenbeuthel.
Kamienica ma dwa skrzydła frontowe oraz dwie oficyny boczne wokół prostokątnego podwórka. W budynku pierwotnie były dwa przejazdy bramne. Ogromny, reprezentacyjny, frontowy, zachowany do dziś od strony Nowogrodzkiej oraz węższy, „techniczny” od Nowowielkiej, czyli dzisiejszej Poznańskiej. „Brama frontowa, wyłożona marmurem, służy wyłącznie do wejścia” – czytamy w „Świecie” z 1912 r. Z kolei brama od Nowowielkiej przeznaczona była do wywozu śmieci czy wprowadzania na podwórze rozmaitych pojazdów[4]. W obszernym holu od Poznańskiej stały dwie kanapki obite skórą. Było też okienko odźwiernego i wejście do windy. Dziś już tego przejazdu bramnego nie ma. Wydaje się, że został on zabudowany tuż przed drugą wojną światową, bądź już po wojnie.
Tymczasem w reprezentacyjnym przejeździe bramnym do naszych czasów zachowały się ślady dawnego luksusu. Zamykają ją ogromne odrzwia z drewna. Jego ściany zostały wyłożone ciepłym, różowym marmurem. Znalazł się tu też maleńki wodotrysk oraz podest z balkonem o późno secesyjnej dekoracji, zapowiadającej nadejście stylu art deco. Drugi wodotrysk, o nieco tajemniczej, ceramicznej masce umieszczono na dziedzińcu kamienicy. Z bramy wiodło wejście na główną, reprezentacyjną klatkę schodową.
Kamienice projektu Ebera sprzed 1914 r. często zaskakiwały oszczędnością detalu architektonicznego. I tak fasady domów dochodowych przy Noakowskiego (wcześniej Polna) 12 i 16 są zupełnie jej pozbawione. Pisałem o nich tu:
Elewacje kamienicy przy Nowogrodzkiej 40 mają bardziej bogatą dekorację zewnętrzną, ale jak na ówczesne standardy i tak były dość oszczędne. Elewacje ożywiają typowe dla wczesnomodernistycznych kamienic kilkukondygnacyjne wykusze na rzucie wycinka owalu oraz małe jednookienne wykusze nasuwające skojarzenia z barokowymi lektykami. Wykusze oraz narożnik opinają wystylizowane pilastry, niektóre okna ujmują obramienia w formie kimationu, płyciny pod oknami zdobią medaliony.
Przy całym tym umiarze elewacje zostały wykonane bardzo starannie i trwale. Bodaj po raz pierwszy w Warszawie wyprawiono je szlachetnym tynkiem mineralnym typu terrazyt. Zakładała go firma Pawła Ebera, współpracującego z architektem. Całość zwieńczył mansardowy dach oraz dwa wydatne okapy. Te ostatnie dziś już nie istnieją, podobnie jak lukarna w dachu ponad narożnikiem.
Prostota wystroju kamienicy silniej niż w elewacjach jest widoczna w wystroju klatek schodowych. Klatka główna nosiła wszelkie cechy elegancji. Winda elektryczna, marmurowe posadzki i stopnie schodów, ale poza dość ascetyczną dekoracją balustrady schodów we wnętrzu tym panowała prostota i celowość. Drzwi do mieszkań są proste, ale szerokie i wygodne. Okna oświetlające klatkę schodową od strony podwórka są ogromne, wprowadzając do wnętrza dużo światła.
Na klatce kuchennej w duszy stalowych schodów znalazła się metalowa siatka szybu windowego. Motywami przewodnim dekoracji są tu kwadratowe otwory wycięte w podstopniach schodów.
Eber był absolwentem politechniki w Karlsruhe. Zapewne nieobca była mu szerząca się wówczas w Niemczech idea „rzeczowości” (Sachlichkeit), postulująca racjonalizm, prostotę w architekturze i użyteczność. Jej echa pobrzmiewają w warszawskich realizacjach Ebera sprzed pierwszej wojny światowej (w latach 30. będzie on zwolennikiem luksusowej wersji funkcjonalizmu).
Zdaniem ówczesnej krytyki, budynki Ebera nawiązywały do architektury berlińskiej. Była to jednak dość powierzchowna opinia oceniająca ogólny charakter twórczości architekta wykształconego w Niemczech. Z drugiej strony projektowane przez Ebera domy dochodowe były realizacjami czysto komercyjnymi. Dziś nazwalibyśmy je deweloperskimi. Prostota zapewne miała być odbierana jako modna, dobrze sprzedająca się nowoczesność. Była też przełamywana. Kamienice przy Noakowskiego 12 i 16 mają wystrój głównej klatki schodowej częściowo utrzymany w duchu linearnej secesji. W kamienicy przy Nowogrodzkiej pojawiają się bardziej luksusowe detale, jak zdrój z różowego marmuru w przejeździe bramnym, czy też ceramiczna studnia na podwórku.
Dążenie do prostoty nie dotyczyło wystroju najbardziej luksusowych mieszkań. Dzięki windom znajdującym się także na klatkach kuchennych luksusowe mieszkania znajdowały się też na wyższych piętrach. Jak wynika z opowieści pani Felicji Uniechowskiej, przynajmniej część mieszkań wykończona została z przepychem. Parkiety w mieszkaniu odnajmowanym przez jej ojca ponoć inspirowane były posadzkami na Zamku Królewskim w Warszawie.
Mieszkania wyposażone zostały w nowoczesne urządzenia cywilizacyjne. W łazienkach zamontowano porcelanowe wanny. Jak wspominała pani Uniechowska, w kuchniach znajdowały się zamontowane w czasie budowy kamienicy wnęki z lodówkami. Oczywiście nie były to jeszcze lodówki z agregatem, lecz drewniane szafki obite od środka blachą, z pojemnikiem na lód i półkami pod nim. Przy ścianie w kuchni zaprojektowany też został stół, który po zsunięciu blatu odsłaniał zlew do zmywania naczyń. Urządzono też oddzielną spiżarnię ze specjalnie zaprojektowanymi szafeczkami.
Wydaje się, że w kamienicy nie było centralnego ogrzewania. Pani Felicja Uniechowska wspominała ozdobne piece. Każdy z wnęką na półki. Piec w jadalni wykonany był z kafli zielonych, piec w salonie z białych.
Służące w kamienicy zapewne wciąż mieszkały w sionkach przy kuchni. Jednak w budynku zaprojektowana została odrębna łazienka dla służby. Nie udało mi się ustalić, jak była duża, jak wyposażona i czy miała kilka kabin, z których jednocześnie mogło korzystać kilka osób. Innym nowoczesnym rozwiązaniem zwiększającym komfort życia była centralna pralnia. Pranie w mieszkaniach było zabronione. Rzecz jasna w tamtych czasach nie było automatycznych pralek i pranie wiązało się z gotowaniem w kuchniach bielizny w wielkich kotłach. Dzięki wspólnej pralni starano się uniknąć zawilgocenia kuchni.
Tymczasem na ostatniej kondygnacji podobnie jak w wielu innych wczesnomodernistycznych kamienicach warszawskich znalazły się mieszkania kawalerskie zgrupowane wzdłuż korytarza. Miały one wyższy standard niż kawalerki w kamienicach przy Noakowskiego 10, 12 czy 16. Wszystkie składały się z pokoju, alkowy i przedpokoju wyłożonego drewnianą boazerią. Nie miały jednak własnych łazienek. Ta była ulokowana przy wspólnym korytarzu z wejściami do mieszkań. Łazienka wyposażona była z porcelanową wannę. Bardzo prawdopodobne, że jej ściany wyłożone były płytkami. Lokatorzy mieszkań kawalerskich mogli też korzystać ze wspólnego telefonu oraz obsługi kamerdynerskiej.
Nie wiadomo, jak długo działał pensjonat Trzcińskiej i Walewskiej. W 1913 roku w kamienicy ulokował się już wytworny pensjonat dla pań Doktorowej Zofii Woyciechowskiej. Jak wspominała Jadwiga Waydel-Dmochowska w książce „Jeszcze o dawnej Warszawie”, Woyciechowska prowadziła pensjonat wspólnie z panią Zrini Szirin. Interes musiał iść znakomicie, skoro doktorowa Woyciechowska na krótko przed pierwszą wojną światową otworzyła kolejny pensjonat przy Kredytowej 9. Rewolucją była rezygnacja z obiadów podawanych przy wspólnym stole na rzecz posiłków przy małych stolikach. W końcu przedsiębiorstwo doktorowej Woyciechowskiej tak się rozwinęło, że założyła jeszcze jeden pensjonat ulokowany kilku konstancińskich willach. Firma przetrwała pierwszą wojnę światową i działała do lat 30.
– Moi rodzice pobrali się 3 grudnia 1918 r. i mama zamieszkała w mieszkaniu ojca w kamienicy przy Poznańskiej. Panował wówczas wielki głód mieszkaniowy i trudno było znaleźć inne lokum – opowiadała pani Felicja Uniechowska.
Przy czterech pokojach mieszkanie miało sporo powyżej stu metrów. – Mimo to zawsze słyszałam utyskiwania mamy, że jest za małe, a dzieci rosną – wspominała pani Uniechowska. Czynsz liczony był po sto złotych od pokoju.
Na ścianach mieszkania wisiały m.in. sztychy japońskie i francuskie oraz dwa holenderskie obrazy. Było też sporo starych dywanów perskich.
– Ojciec miał kiedyś przyjaciółkę. Amerykankę. Miss Mabel. Pamiętam, że wyżywała się ona w robieniu koktajli o smaku pluskiew. Miss Mabel kolekcjonowała perskie dywany. Znała się na nich znakomicie. Gdy nastała mama, całe mieszkanie było w tych dywanach, których Amerykanka nie zdążyła wywieźć. Mama nakłoniła ojca, by zapłacił jej za dywany i zostały one u nas w mieszkaniu – mówiła Felicja Uniechowska.
W kuchni we wspomnianej spiżarni półki po brzegi wypełnione były konfiturami.
– Moja mamę nazywano w domu królową konfitur. Wyrabiała je z moją pomocą i miała przy tym duże ambicje. Na przykład przygotowywała konfitury z czerwonych porzeczek drylowanych szpilką. Konfitury z imbiru, drylowanego derenia i inne – wspominała pani Uniechowska.
Do prania w mieszkaniu rodziców Felicji Uniechowskiej raz na kilka tygodni przychodziła praczka – pani Kępińska. Zdaniem pani Uniechowskiej pranie urządzane było na miejscu. Być może świadczy to o tym, że w latach międzywojennych ze wspólnej pralni w kamienicy albo nie wszyscy korzystali, albo też już ona nie działała.
Do większego sprzątania przychodziła z kolei Pietrzakowa. Mieszkała na terenie więzienia przy Rakowieckiej, gdzie jej mąż zatrudniony był jako ślusarz.
Wśród mieszkańców kamienicy w latach międzywojennych odnajdujemy m.in. adwokata Antoniego Lande, Emilię i Feliksa Szenwiców, których mieszkanie wypełnione było starymi meblami, pamiętającymi początek XIX wieku. W końcu lat 30. mieścił się tu też generalny konsulat Republiki Peru.
W kamienicy mieszkali lekarze. Rentgenolog dr Mirosław Zaleski prowadzący zakład przy Emilii Plater 18 oraz dr medycyny Zdzisław Zajdenbaitel. Zapewne był on jakimś krewnym Berka Seydenbeuthela. Z wejściem na klatkę od strony Poznańskiej mieściły się biura Towarzystwa Handlu Celes oraz mieszkanie firmy Seiberling w Polsce sp. z o.o.
W latach 30. XX w. innym z mieszkańców kamienicy był Seweryn Rosenwein, właściciel hurtowego składu papieru przy Granicznej 9 (skład figuruje w książce telefonicznej pod firmą S. i Z. Rosenwein) oraz współwłaściciel (wraz z fabrykantem tektury Emanuelem Eichenblattem oraz Władysławem Moszkowskim) kamienicy przy Rakowieckiej 41a. Mieszkał z żoną Natalią z Edelsztajnów, córką Mają oraz dwoma synami Aleksandrem i Jerzym (Georgiem). Jerzy, najstarszy z rodzeństwa jeszcze przed 1939 r. wyjechał na studia do Wielkiej Brytanii. Rosenweinowie nie byli religijną rodzina żydowską. Gdy wybuchła wojna, uciekli do Lwowa. Tam zastała ich okupacja sowiecka. Wydawała się im straszna. Podjęli decyzję o powrocie do Warszawy, sadząc, że pod niemiecką okupacją będzie łatwiej. W 1940 r. przedostali się przez granicę do Warszawy. Tu jednak bardzo szybko okazało się, że muszą się przenieść do getta. Mieli jednak dużo szczęścia. Przeżyli. Dzięki przedwojennym znajomościom Rosenweinom udało się wydostać z getta i ukryć aż do końca wojny w domu na Pradze u emerytowanego tramwajarza. Po wojnie wyemigrowali najpierw do syna w Anglii, potem zaś całą rodziną do Australii.
Gdzieś w kamienicy w końcu lat 30. XX w. mieściła się siedziba Warszawskiego Klubu Szachowego. Łatwo wyobrazić tu sobie wieczorne spotkania mistrzów siedzących przy szachownicy. W latach międzywojennych Polska była szachową potęgą. Warto w tym miejscu dodać, że zaledwie kilkadziesiąt metrów od kamienicy, w kawiarni Kleszcza u zbiegu Marszałkowskiej i Nowogrodzkiej często przesiadywali znani szachiści: Paulin Frydman, reprezentujący Polskę na niemal wszystkich olimpiadach szachowych oraz Mieczysław Najdorf. Rozgrywali tam jednak nie tyle partie szachów, ile siedzieli przy dominie, uważając grę w szachy za niskie stawki za marnowanie czasu.
Gdy rozmawialiśmy o kamienicy, pani Felicja Uniechowska przypominała sobie plotki jakoby w domu przy Nowogrodzkiej 40 bywała Rita Gorgonowa, bohaterka bodaj najgłośniejszej sprawy o morderstwo w przedwojennej Polsce. Gorgonową oskarżono o zamordowanie w Lwowie Elżbiety (Lusi) – 17-letniej córki inżyniera Zaremby. Był on wdowcem. Gorgonowa zaś jego gospodynią i kochanką. Sprawa toczona przed sądem miała charakter poszlakowy. W roku 1932 skazano ją na karę śmierci, lecz przed śmiercią uratowała ją ciąża. Dziecko urodziło się w więzieniu, zaś po apelacji wyrok został zmniejszony do ośmiu lat.
Dodajmy, że na kanwie tych wydarzeń, w 1977 r. powstał film Janusza Majewskiego „Sprawa Gorgonowej”, a Stanisław Milewski w książce „Ciemne sprawy międzywojnia” pisał: „Tak surowy wyrok zapadł chyba bardziej za to, iż Gorgonowa żyła ze swym chlebodawcą na kocią łapę, czego nie mogła jej darować opinia kruchtowo-dewocyjna, która wyła wprost o najwyższy wymiar kary”.
Chociaż budynek zaprojektowany był z dużym rozmachem, to na urządzenie sklepów czy lokali usługowych przewidziano niezbyt efektowne pomieszczenia w suterenach częściowo pogrążonych pod ziemią, z wejściami od ulicy Nowogrodzkiej, jednak w zasadzie bez witryn. Świadczy to o tym, że ruch na skrzyżowaniu ówczesnej Nowowielkiej i Nowogrodzkiej w 1911 r. nie był szczególnie ożywiony, w odróżnieniu od odległych o kilka kroków głównych arterii miasta: Marszałkowskiej i al. Jerozolimskich.
Sytuacja uległa gruntownej zmianie w latach międzywojennych, gdy tuż obok budynku znalazła się stacja końcowa EKD, a na przeciwległym narożniku wzniesiono gmach Urzędu Telekomunikacyjnego. W narożnym lokalu, w suterenie kamienicy znalazła się wówczas poczekania EKD (w PRL-u długo działała tam cukiernia, dziś mieści się centrum dla diabetyków).
Oczywiście po drugiej wojnie światowej kamienica utraciła dawny luksusowy charakter, zamieniając się w typowy, śródmiejski budynek z podzielonymi mieszkaniami, zamienionymi w kołchozy. Dziś wnętrza prezentują się raczej smętnie. Mimo to pozostaje ona jednym z najlepszych zachowanych przykładów luksusowego budownictwa mieszkaniowego Warszawy drugiej dekady XX w.
Po jej podwórku rozchodzą się kuchenne zapachy. Mieszczą się tu bowiem aż trzy restauracje. W suterenie od strony Nowogrodzkiej od wielu lat działa kameralna restauracja „Mała Gruzja” z klasyczną kuchnią gruzińską, tuż obok restauracja Vis a Vis, zaś na wysokim parterze od strony Poznańskiej restauracja „Żebra i kości”.
[1] Ogłoszenie Kur War 1912, nr 14, 14.01.1912
[2] Z warsz. Architektury, Świat 1912, nr 4. S. 19
[3] Rozmowa autora z panią Felicją Uniechowską
[4] Z warsz. Architektury, Świat 1912, nr 4. S. 19